Stel je Sarah voor. Ze is een capabele professional. Haar collega Peter vraagt haar op vrijdagmiddag of ze “even” zijn werk wil overnemen voor het weekend. Sarah wil “nee” zeggen. Ze is moe, ze heeft plannen. Maar ze doet het niet.
Waarom niet? Omdat ze weet wat er gebeurt als ze wél “nee” zegt.
Peter slaat niet, hij schreeuwt misschien niet eens. Maar zijn teleurstelling is zo zwaar, zijn zucht zo diep en zijn houding zo afwijzend, dat de temperatuur in de kamer tot het vriespunt daalt. Peter laat duidelijk merken dat hij zich “in de steek gelaten” en misschien zelfs “onveilig” voelt door haar weigering.
Sarah zegt “ja” om de harmonie te bewaren. Maar in feite zegt ze “ja” om te voorkomen dat er een bom barst.
De paradox van veiligheid
Vaak vertellen we in trainingen: “Je mag gewoon nee zeggen, dat is jouw recht.” Dat klopt feitelijk. Maar als de ontvanger van de “nee” die boodschap niet kan dragen, ontstaat er een giftige dynamiek. De “nee” wordt niet gehoord als een grens, maar als een persoonlijke afwijzing.
Vanuit NLP en de dieptepsychologie zien we hier krachtige mechanismen aan het werk die verklaren waarom dit zo destructief is.
1. De ‘Double Bind’ (De onmogelijke keuze)
Gregory Bateson, een van de inspiratiebronnen voor NLP, noemde dit de Double Bind. Sarah zit in een spagaat waarin ze gevoelsmatig altijd verliest:
- Zegt ze ja, dan verliest ze zichzelf (grens over, energieverlies).
- Zegt ze nee, dan verliest ze de veiligheid in de relatie (conflict, kille sfeer).Het voelt als kiezen tussen twee kwaden. Het brein bevriest in zo’n situatie vaak, waardoor “ja” zeggen de weg van de minste weerstand lijkt.
2. De Karpman Dramadriehoek
Op het moment dat Sarah “nee” zegt, stapt Peter (onbewust) in de Slachtofferrol. Maar omdat hij zijn zin niet krijgt, verschuift hij razendsnel naar de Aanklager. Hij straft Sarah met zijn boosheid of teleurstelling.
Peter toont hier een gebrek aan ‘containment’: het vermogen om zijn eigen frustratie te dragen. In plaats van zijn eigen teleurstelling te managen, projecteert hij die op Sarah. Hij maakt haar verantwoordelijk voor zijn gevoel.
3. Waarom het fysiek onveilig voelt (Je Reptielenbrein)
Je zou kunnen denken: “Stel je niet aan, een boze blik doet geen pijn.” Maar ons brein maakt nauwelijks onderscheid tussen sociale afwijzing en fysiek gevaar. Wanneer Peter boos wordt, reageert Sarah’s reptielenbrein alsof ze uit de stam gestoten wordt. Haar zenuwstelsel slaat alarm (vecht, vlucht of bevries). Die “onveiligheid” is dus geen aanstellerij, het is een pure neurobiologische reactie.
Het Systemische Gezwel: Triangulatie
Tot zover de interactie tussen twee mensen. Maar waar het echt schadelijk wordt voor professionals en organisaties, is wat er na de “nee” gebeurt.
Peter blijft vaak niet bij Sarah met zijn gevoel. Hij zoekt medestanders. Dit heet triangulatie.
Hij loopt naar de koffieautomaat, belt een andere collega of stapt naar een leidinggevende of vertrouwenspersoon.
“Sarah deed zo bot tegen me. Ik voel me echt niet prettig bij haar. Ze creëert een onveilige sfeer.”
Zie je de omkering?
- Sarah stelde een simpele grens.
- Dit wordt door Peter opgeblazen tot een veiligheidsissue.
- Het wordt via-via verspreid door de organisatie.
Wat begon als een mug, wordt een olifant die de reputatie van Sarah vertrapt. Voor Sarah – die niets fout deed – voelt dit als een ongrijpbaar gezwel. Ze moet zich plotseling verdedigen tegen verhalen die een eigen leven zijn gaan leiden en krijgt via de band te horen dat zij het probleem is.
De medeplichtigheid van de luisteraar
Dit mechanisme werkt alleen als de omgeving het toestaat. Een “gezwel” heeft voeding nodig.
Wanneer een collega of leidinggevende het verhaal van Peter aanhoort en zegt: “Oh, wat erg voor je, dat is inderdaad niet oké van Sarah,” dan wordt de hallucinatie van Peter gevalideerd.
De collega stapt in de Reddersrol en wordt daarmee onbewust medeplichtig aan het isoleren van Sarah. Zonder publiek sterft het drama uit. Maar mét publiek wordt het een veenbrand. De enige ecologische reactie van een omstander zou moeten zijn: “Wat vervelend dat je je zo voelt. Heb je dit al met Sarah zelf besproken?”
Gewapende Kwetsbaarheid (Weaponized Vulnerability)
We leven in een tijd waarin we elkaars gevoelens serieus nemen. Dat is goed. Maar er is een schaduwzijde. De term “ik voel me onveilig” wordt soms onbewust ingezet als een wapen.
Het is de ultieme troefkaart. Als iemand roept “ik voel me onveilig”, stopt elk inhoudelijk gesprek en schiet de omgeving in de kramp.
Wanneer dit wordt gebruikt als reactie op een normale grens of een “nee”, is het geen kwetsbaarheid meer. Dan is het emotionele chantage. Het dwingt de ander tot conformeren op straffe van reputatieschade.
De Les: Stop met JADE
Ben jij de ‘Sarah’ in dit verhaal? Het is verleidelijk om jezelf te gaan verdedigen tegen de hallucinaties van de ander. Doe dit niet.
In de psychologie gebruiken we het acroniem JADE: Justify, Argue, Defend, Explain.
Als je gaat uitleggen en verdedigen, valideer je onbewust dat jij verantwoording schuldig bent voor jouw grens.
- Fout: “Nee, ik deed niet bot, ik bedoelde het goed, want ik ben gewoon moe en…”
- Goed: “Ik zie dat je teleurgesteld bent. Toch neem ik het werk niet over.”
Echt leiderschap betekent dat je je eigen teleurstelling kunt dragen, zonder de ander daarvoor te laten boeten via sociale sancties. Een “nee” is geen onveiligheid. Het is een uitnodiging om op eigen benen te gaan staan.
